ΕΝΕΤΙΚΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ: Οχυρωματικά έργα

« Η τέχνη μας δίνει τη ζωή στην απεριόριστη έκταση και έντασή της, στην απεραντοσύνη της μέσα στο χώρο και στο χρόνο» Ε.Π. Παπανούτσου, Αισθητική.

Tα ενετικά τείχη, που αποτελούν μέρος του πολιτιστικού πλούτου του Ηρακλείου, αλλά και ένδειξη της δύναμης, της πολιτικής και πολιτιστικής ακτινοβολίας της πόλης κατά την περίοδο της ενετοκρατίας, είναι το θέμα που επέλεξαν να προσεγγίσουν μαθητές της Β΄τάξης του σχολείου μας, στα πλαίσια των προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, σε συνεργασία με τις καθηγήτριες Οικονομάκη Ασπασία και Παραδεισανού Καλλιόπη. Βασικά κριτήρια επιλογής του θέματος από την περιβαλλοντική ομάδα αποτέλεσαν τα παρακάτω:

• Πρόκειται για τα λιγότερο γνωστά και αναδεδειγμένα μνημεία της ευρύτερης περιοχής του Ηρακλείου που είναι συνδεδεμένα με τη ζωή της πόλης. (Κηποθέατρο Ν. Καζαντζάκη, Μάνου Χατζηδάκη, Μαρτινέγκο)

• Σήμερα γίνονται προσπάθειες ανάδειξης και συντήρησης των μνημείων.

• Κρίνεται απαραίτητη η σύνδεση του σχολείου με το πολιτισμικό περιβάλλον και την προστασία του.

• Η γνωριμία και εξοικείωση των μαθητών με αυτά τα μνημεία.

• Η ευαισθητοποίηση των νέων της τοπικής κοινωνίας με στόχο την προστασία και την ανάδειξή τους ως οικουμενικών πολιτιστικών αγαθών.

• Η συνεργασία μαθητών με επιστημονικό προσωπικό και υπεύθυνους φορείς.

• Η καλλιέργεια συμμετοχικής συμπεριφοράς, είναι κάποιοι από τους στόχους που τέθηκαν.

Τα μέλη της ομάδας αποκόμισαν πλούσιες εμπειρίες χάρη στη βιωματική προσέγγιση του θέματος (περιήγηση στα τείχη και στα ενετικά μνημεία του Ηρακλείου, ξενάγηση από την αρχαιολόγο κ. Νικολιδάκη Κάλλια, λήψη φωτογραφικού υλικού). Παράλληλα επισκέφτηκαν τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη για αναζήτηση σχετικού υλικού. Έγινε προβολή DVD για την πόλη του Ηρακλείου στο χώρο του σχολείου, πλοήγηση σε διαδικτυακούς τόπους για αναζήτηση και εμπλουτισμό υλικού, βιβλιογραφική έρευνα, αναζήτηση στοιχείων από λογισμικό. Εικαστική παρέμβαση σε ιστορικό χάρτη του ενετικού Χάνδακα. Παρουσίαση της εργασίας σε μορφή PowerPoint, σε ημερίδα που οργανώθηκε από την υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης N. Ηρακλείου κ. Σφακιανάκη Μαρία. Έκδοση ψηφιακού δίσκου. Τα ενετικά τείχη του Ηρακλείου υπήρξαν το σπουδαιότερο οχυρωματικό έργο της ανατολικής Μεσογείου. Δείγμα της πιο εξελιγμένης μορφής οχυρωματικής τέχνης της εποχής. Γι’ αυτό άντεξαν αλώβητα την εικοσαετή πολιορκία από τον οθωμανικό στρατό, τον ισχυρότερο της Ανατολικής Ευρώπης. Στην πραγματικότητα, δεν θα είχαν πέσει χωρίς την προδοσία του Αndrea Barozzi, που οδήγησε στην παράδοση της πόλης. H Bενετία, μετά την επιβολή της στη μεγαλόνησο, αρχές του 1211μ.Χ, επικεντρώνει τις φροντίδες της στην πόλη που επέλεξε ως πρωτεύουσα του Βασιλείου, το Χάνδακα. Η πόλη εξελίχτηκε τόσο, ώστε σε σύντομο διάστημα έγινε ο κύριος διαμετακομιστικός σταθμός του ενετικού εμπορίου και η μεγάλη σκάλα των θαλάσσιων δρόμων που είχε υπό τον έλεγχό της η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αδρία. Η πόλη πολύ γρήγορα αναπτύχθηκε και διευρύνθηκε. Η νέα οχύρωση ήταν επιβεβλημένη μετά την «επανάσταση της πυρίτιδας» μέσα 14ου αι. και την κατασκευή νέων πυροβόλων όπλων. ΄Eτσι, αποφασίστηκε να εγκαταλειφθεί το αραβοβυζαντινό τείχος, τμήματα του οπoίου σώζονται και σήμερα (κρυμμένα από κτίσματα) στην πορεία των οδών Χάνδακος, Δαιδάλου, Δουκός Μποφώρ και στο λιμάνι της πόλης και η αμυντική προστασία της σχεδιάστηκε από την αρχή. Κύριος εμπνευστής του μεγαλόπνοου και χρονοβόρου αυτού έργου (1463-1669) υπήρξε ο διασημότερος στρατιωτικός μηχανικός της Βενετίας, Michele Samicheli. Η μεγάλη καινοτομία στο σχεδιασμό του τείχους του Χάνδακα ήταν το σύστημα των προμαχώνων. Υπήρχαν συνολικά επτά προμαχώνες: της Σαμπιονάρα, του Βιττούρι, του Ιησού, του Μαρτινένγκο, της Βηθλεέμ, του Παντοκράτορα, του Αγίου Ανδρέα. Ήταν πλήρεις, καρδιόσχημοι και υψηλοί, ενώ οι δύο παράκτιοι, της Σαμπιονάρα και του Αγ. Ανδρέα είχαν χαμηλότερο ύψος και μορφή ατελή. Οι θαλασσοκράτορες Βενετοί πίστευαν ότι δεν κινδύνευαν από την πλευρά της θάλασσας και αυτό τους στοίχισε ακριβά..

Οι προμαχώνες ενώνονταν με ευθύγραμμα τμήματα του τείχους που σήμερα έχουν γίνει χώροι αναψυχής και περιπάτου. Η επικοινωνία της πόλης με την ύπαιθρο γινόταν μέσα από τρεις κύριες πύλες, που είχαν ρόλο στρατιωτικό και πολιτικό. την Πύλη του Αγίου Γεωργίου, του Ιησού, και την Πύλη του Παντοκράτορα. Έκλειναν με βαριές και στέρεες πόρτες μετά τη δύση του ηλίου και άνοιγαν με την ανατολή του. Οι στρατολάτες που δεν πρόφταιναν να μπουν έγκαιρα στην πόλη διανυκτέρευαν σε ειδικά θολωτά κτήρια Τέτοια σώζονται ακόμη του Κορώνη ο Μαγαράς και οι κουμπέδες. Η πύλη του Παντοκράτορα, η γνωστή Χανιώπορτα, στο τέρμα της Πλαθειάς Στράτας, της σημερινής λεωφόρου Καλοκαιρινού, της Strata Larga, όπως αναφέρεται σε βενετσιάνικα έγγραφα, εξασφάλιζε την επικοινωνία του Χάνδακα με τη δυτική Κρήτη. Χρονολογείται το δεύτερο μισό του 16ου αι.

Στην πρόσοψή της προς την πόλη σώζεται ανάγλυφη προτομή του Παντοκράτορα και η λατινική λέξη omnipotens, για τους λατίνους κατοίκους της πόλης. Πάνω από την εξωτερική πόρτα υπάρχει η ελληνική επιγραφή ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ, για τουςορθόδοξους κατοίκους.

Στο χώρο της τάφρου, που βρίσκεται ανάμεσα στους προμαχώνες Παντοκράτορα και Βηθλεέμ είναι το Εθνικό Στάδιο Ηρακλείου. Η πύλη Βηθλεέμ είχε στρατιωτικό χαρακτήρα. Σήμερα, η χαμηλή πλατεία στην οποία οδηγεί η πύλη, αποτελεί χώρο πολιτισμού και καλλιτεχνικής έκφρασης. Λειτουργεί θερινός δημοτικός κινηματογράφος, ενώ ο χώρος φιλοξενεί το μουσείο «El Greco: Επιστροφή στην πατρίδα» Η πύλη του Ιησού είναι η καινούργια πόρτα, όπως ονομάζεται, επειδή ήταν η τελευταία που χτίστηκε (1578). Σήμερα, ο χώρος της τάφρου που είναι δίπλα στον προμαχώνα Ιησού, έχει διαμορφωθεί στο κηποθέατρο «Ν. Καζαντζάκης». Στη χαμηλή πλατεία 25 της πύλης του Ιησού, διαμορφώθηκε το 1980, ύστερα από πρόταση του Μ. Χατζιδάκη το «Μι κρό Κηποθέατρο» που πήρε το όνομα του μεγάλου συνθέτη. Η πρόσοψη της πύλης του Παντοκράτορα και του Ιησού, θεωρούνται από τα σημαντικότερα έργα της ώριμης Αναγέννησης. Εμπρός από τις πύλες φαίνεται ότι το 17ο αι. δίνονταν παραστάσεις με έργα του Κρητικού Θεάτρου. Η πύλη του Αγ. Γεωργίου εξασφάλιζε την επικοινωνία της πόλης με την Ανατολική Κρήτη. Βρισκόταν στη σημερινή πλατεία Ελευθερίας, περίπου στη θέση που είναι η προτομή του Ν. Καζαντζάκη. Ήταν ένα καλλιτεχνικό ιστορικό μνημείο, όμως κατεδαφίστηκε το 1917, προκειμένου να περάσει, από το σημείο που ήταν κατασκευασμένη, η σημερινή λεωφόρος δημοκρατίας. Όπως αναφέρει ο Στέφανος Ξανθουδίδης «εν καιρώ νυκτός, βανδαλικώς, δια δυναμίτιδος, κατεκερματίσθη και διελύθη». Κάποια τμήματα περισυνέλεξε η Εφορεία Αρχαιοτήτων, ενώ το ανάγλυφο του Αγ. Γεωργίου βρίσκεται στο ιστορικό Μουσείο της πόλης. Σήμερα ο χώρος είναι κατάλληλα διαμορφωμένος και χρησιμοποιείται για εκθέσεις και άλλα πολιτιστικά δρώμενα..

Η πύλη Σαμπιονάρα δηλ. της άμμου, βρίσκεται εκεί που σταθμεύουν τα υπεραστικά λεωφορεία - ΚΤΕΛ, στο λιμάνι. Σήμερα, στον προμαχώνα Σαμπιονάρα έχει χτιστεί Γυμνάσιο γνωστό ως «Εμπορική» (6ο Γυμνάσιο Ηρακλείου). Στη χαμηλή πλατεία και στο χώρο της τάφρου κάτω από τον προμαχώνα υπάρχουν γήπεδα τένις. Η πύλη του Αγ. Ανδρέα κατασκευάστηκε στη δυτική θαλάσσια άκρη των τειχών μόνο για στρατιωτική χρήση. Οι Τούρκοι την έλεγαν Γιουρούς Καπισί δηλ. πύλη εφόδου, γιατί ύστερα από την προδοσία του Μπαρότσι, έστρεψαν εκεί τις επιθέσεις τους και από κει προχώρησαν στον περίβολο των τειχών. Σήμερα η πύλη έχει κατεδαφιστεί.

Προμαχώνας Μαρτινέγκο. (Μεγάλη τάμπια) Το υψηλότερο σημείο της πόλης με πανοραμική θέα. Στον επιπρομαχώνα Μαρτινέγκο βρίσκεται ο τάφος του Ν. Καζαντζάκη και από το 2004 και της συζύγου του Ελένης. Σήμερα στον προμαχώνα υπάρχουν αθλητικές εγκαταστάσεις του Γυμναστικού Συλλόγου ΕΡΓΟΤΕΛΗΣ. Πρόσφατα, μετά από εργασίες αποχωμάτισης, αποκαλύφθηκε η πύλη Μακάσι και η αντίστοιχη στοά, μήκους 40 μ και πρόκειται να λειτουργήσει ως Μουσείο Εθνικής Αντίστασης. Στην τάφρο υπάρχει γεωπονικό πάρκο. Στην είσοδο του λιμανιού δεσπόζει το ενετικό φρούριο Κούλες (από την τουρκική ονομασία Su- Kulesi), σύμβολο της πόλης. Τις εισόδους του φρουρίου από βορρά και νότο κοσμεί το έμβλημα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αδρία, ο φτερωτός λέων. Κατά την ενετοκρατία είχε το όνομα Rocca a Mare ή Castello a Mare.

Διώροφο, με 26 διαμερίσματα στο ισόγειο που χρησίμευαν ως αποθήκες πολεμοφοδίων, τροφίμων, κατοικίες καστελάνων και φυλακές κρητών επαναστατών κατά των Βενετών και των Τούρκων. Σήμερα στο δώμα φιλοξενούνται πολιτιστικά δρώμενα. Στις αίθουσες του ισογείου έγινε το 1976 το Δ΄ Κρητολογικό Συνέδριο. Ο ναύσταθμος του Χάνδακα εξελίχτηκε στο σημαντικότερο ναυπηγικό και επισκευαστικό κέντρο των κτήσεων της Βενετίας στην ανατολική Μεσόγειο. Έτσι κατασκευάστηκαν 19 νεώρια οργανωμένα σε τρία μεγάλα οικοδομικά συγκροτήματα Arsenali Anticchi, Vecchi, Duodo ή Nuovi και Nuovissimi. Υπάρχει σχεδιασμός για αποκατάσταση και αξιοποίηση του σωζόμενου τμήματος του ανατολικού Νεωρίου, της μεγάλης δεξαμενής νερού ZANE και της αποθήκης άλατος. Σήμερα τα ενετικά τείχη αποτελούν το καλύτερα διατηρημένο οχυρωματικό έργο της Μεσογείου και για την πόλη του Ηρακλείου ένα ανεκτίμητο ιστορικό μνημείο, όχι ευρέως γνωστό. Έχουν σημάδια εγκατάλειψης, αλλά είναι ελπιδοφόρο το ότι γίνονται προσπάθειες ανάδειξης και συντήρησης τους.